top of page

Kaʻū

Kaumaea Mā
Kaʻu Background Stitched.jpg
Waihona Leo: Kaumaea Mā

          A hōʻea ka huakaʻi a Kamiki mā i Kaʻū Kuehulepo, ʻo ka hele akula nō a Kamāʻoa, kahi o ke kawa lele kaulana o laila. Iā lākou nō a hōʻea, e kanikani pihe ana ʻo kai, a ʻo ia kā Kamiki o ka nīnau ʻana aku iā Kamāʻoa, “ʻEā, he aha hoʻi kēia kanikani pihe ʻana mai?” Pane akula ʻo Kamāʻoa, “ʻO Kaumaea akula kēlā, ʻo ke aliʻi nui o Kaʻū a puni, lāua me kāna kaikamahine kāʻeʻaʻeʻa i ka lele kawa ʻo Waiʻōmaʻoalelekoaʻe, ʻo ka lua ʻole hoʻi o Kaʻū.” He mea hoʻi kēia i ulu aʻe ai ka hoihoi o Kamiki mā e hele e hui pū. I ka hōʻea ʻana o Kamiki mā, he kāhāhā mai hoʻi kau, ʻoiai hoʻi, he kawa ia i ʻike mua ʻole ʻia, he kawa wai ʻole. ʻO ua kawa wai ʻole nei, he lepo. No laila, he lele i ke kawa a ke kiʻowai lepo o lalo.

            I ka wā o lākou i piʻi aku ai i uka i kahi o ke aloaliʻi o Kaumaea, e pūʻuluʻulu ana kānaka: kāne, wahine, a keiki. E like me ka loina hoʻokipa mau, hoʻolale ʻia nā ʻāʻīpuʻupuʻu e hoʻomākaukau i ka papa ʻaina: kālua ʻia ka puaʻa a mama ʻia nō hoʻi ka ʻawa. I ka wā i mākaukau ai, ua hui pū kamaʻāina me ka malihini. I ka hui pū ʻana, e ʻiʻini ana ʻo Kamāʻoa, e lilo ʻo Kamiki mā he kāne na Waiʻōmaʻo no ka nui o ka ʻike a me ka ikaika––ʻo ka ʻōlelo paʻa nō naʻe a Kaumaea kāna i kānalua ai: ʻo ka mea hoʻi e eo ai ʻo Waiʻōmaʻo i ke kawa lele ʻo Kaumaea.

            No ke ake o Kamiki mā e lei i ka haʻaheo o ka ʻāina, ua ʻimi ʻia nā kiʻina e paʻa ai ka hoʻokūkū, me ka manaʻolana pū nō hoʻi e eo ʻo Waiʻōmaʻo iā ia, ka mea e pāpahi ana i ka inoa haʻaheo: ke koaʻe noho lua o ke kawa lele ʻo Kaumaea, a ʻo ka uʻi ʻili lahilahi pehi pua ʻilima i ke kula nopu i ka lā o lalo. Ua hoʻomaka ka ʻaha leʻaleʻa ma ka lele ʻana o ka papa mua––ʻo nā kamaliʻi. ʻO ka lua o nā papa, ʻo nā ʻōpio. ʻO ke kolu o nā papa, ʻo nā kānaka uʻi; a ma ua papa nei ʻo Waiʻōmaʻo a me nā ʻōlohe mākaukau. E like me nā loina o ka lele kawa ʻana, ʻo ke kāne e eo ai ke kaikamahine aliʻi he ʻekolu manawa, e lilo ke kaikamahine aliʻi he wahine hoʻāo nāna; a inā hoʻi he wahine, e lilo ke kaikamahine aliʻi he aikāne nāna.

            I ka wā i ʻike ʻia ai ka hōʻailona o ka hoʻomaka ʻana, neʻe akula ka poʻe a ka lepo nonolu––e hume ana nā keiki kāne i ka malo puakai, a ua mio a paʻa ka pāʻū mai luna mai o Uēkahuna a ka hope hualala o Kīlauea. Kūkala ʻia ka loina, a na Waiʻōmaʻo lāua me Kamiki lāua ʻo Makaʻiole ka lele mua––a ʻo nā mea ʻē aʻe, e hoʻomanawanui ana ma hope. Ua lele aku nō nā ʻaoʻao ʻelua me ka palamimo i hiki; a i ka hopena, ʻo ko Kona Kai ʻŌpua kai lei i ka haʻaheo, a ʻī akula ʻo Kaumaea, “Ua lilo ʻolua e nā keiki malihini kānaka uʻi i punahele naʻu a i mea nui i mua o kuʻu aloaliʻi e like me ka ʻōlelo aʻu i hoʻopaʻa ai ʻaʻohe mea nāna e wehe, pale, a kūʻē. Ua lilo hoʻi kuʻu kaikamahine i wahine na ʻolua a ʻo nā mea a pau a ʻolua e makemake ai, no ʻolua ia, no ʻolua ka leo e hoʻolohe ʻia ai e nā kānaka a pau ma ke ʻano he mau pūkaua no koʻu aloaliʻi a iā ʻolua ka hoʻoponopono ʻana o nā ahupuaʻa, nā ʻokana, a me nā kalana ʻāina o ka noho ʻana o nā haku ʻāina a pau a me nā konohiki, ma lalo aku ia o kā ʻolua hoʻomalu ʻana a noʻu hoʻi, e noho aku nō au me ka hoʻolohe ʻana i kā ʻolua mau ʻōlelo a pau e kauoha mai ai.”

            No ke kō ʻole o ka huakaʻi hoʻoponopono ʻāina a Kauluhenuihihikoloiuka, ke kupuna āiwaiwa o lāua e noho ana i ka ʻiu o Hualālai, hoʻomanawanui ʻia ka pili ʻana me Waiʻōmaʻo a kō ka huakaʻi––ʻo ia kā Kamiki i ʻōlelo ai penei, “E ke aliʻi ē, e ola mau loa ʻoe a ʻo kēia manaʻo o ke aliʻi e pono e kali aia a puni ʻo Hawaiʻi a hoʻokō ʻia ka ʻōlelo kauoha paʻa loa a ke kupuna wahine āiwaiwa o māua a ʻo ia paha ka wā e hoʻoponopono ʻia ai kēia manaʻo o ke aliʻi a me ke kaikamahine aliʻi."

            I ka ʻike ʻana o Kaumaea lāua ʻo Waiʻōmaʻo i nā palena o ka pili ʻana, ʻāpono ʻia akula, me ka ʻae ʻana o Kamiki me Makaʻiole, ʻaʻole e pili hou me kekahi ma ka huakaʻi, ʻoiai, ua pau ka wā kuakahi iā Waiʻōmaʻo nei, "Ke hoʻokuʻu aku nei au iā ʻolua e hele me ka maikaʻi me kuʻu kauoha paʻa naʻe iā ʻolua no ka mālama ʻana i ka maluhia o ko ʻolua kino naʻu hoʻokahi a e like nō hoʻi me kā ʻolua ʻōlelo kauoha iaʻu, pēlā nō hoʻi au e mālama ai i ka ipu huli a ka ʻaumakua me ka ʻae ʻole aku i kekahi ʻeu e hoʻokāpeke i ke poʻi a hui hou kākou."

 

"ʻO ko ʻolua mau ihu, ua noa ia i ka ʻohana a me nā poʻe a pau ke honi, akā, ʻo ka iʻa kapu a ke konohiki ʻāina, ua kapu ia na ke kiaʻi loko, na ka haku nona ka mākāhā."

 

            I ka ʻāpono ʻana, pūʻili ʻo Waiʻōmaʻo iā lāua ma ka ʻāʻī; a no ka hoʻokaʻulua ʻana o ka poʻe o Kaʻū iā lāua nei, ʻimi ʻia akula nā ʻōlohe hou aku o Kaʻū no lāua e hoʻopāpā ai. Hōʻea nō a mua o Kaholokūāiwa lāua ʻo kāna hānai ʻihi kapu ʻo Waiʻōhinukapuiwikauikaua a ʻike akula ʻo Kāhilipali ma kāna papa kahuna no lāua. Iā ia e nānā ana, ʻike akula i ka wahine i poʻohina nona nā maka okōko ʻenaʻena i like me ka lapalapa o ke ahi. ʻO ua wahine nei āna i ʻike aku ai, ʻo Kauluhenuihihikoloiuka nō ia.  Pēlā nō hoʻi i ʻike ai ʻo Kāhilipali i ke āiwaiwa o ua mau keiki ʻōpio nei. I ka hoʻokokoke ʻana o nā keiki, heahea ʻia, “E kipa ma kauhale e nā keiki, he wahi ʻai nō ko ka hale, he wahi moʻopuaʻa nō e ʻai iho ai, a he aʻa ʻawa nō e mūkīkī ai, a he wahi nō e lōliʻi iho ai a kīkoʻokoʻo a mohala nā ʻau i ka paepae lomilomi." ʻO ka ʻae akula nō hoʻi ia o Kamiki mā a kipa akula i ka hale o Kāhilipali, ke kahuna.

            E like me ka loina maʻamau, pule ʻia akula ke kānaenae meaʻai, a ʻo ka hoʻomaka koke akula nō ia o ka ʻai, a inu, a iho maila ka ʻona o ka ʻawa kau lāʻau o Puna e hoʻoheno ana:

Mūkīkī wai a lelehuna a ka manu

ʻO ka ʻawa ʻililena i ka uka ʻo Kaliʻu

ʻO ka manu ʻāhaʻihaʻi lau ʻawa o Puna

Māpunapuna mai ana kō aloha i oʻu nei

Hoʻolāʻau mai ana iaʻu moe

 

No ka nui o ka ʻona o ka ʻawa, hāʻule ʻo Kā hilipali a me Makaʻiole; a ʻo Kamiki hoʻi, hoʻonoenoe liʻiliʻi wale nō.

bottom of page