top of page

Hāmākua

No Koholālele

Haʻalele akula ʻo Kamiki, Makaʻiole, a me Keahialaka iā Hilo o ka ʻalihi kuʻukuʻu a ka ua a neʻe akula i nā kihi o Hāmākua o ke ala ʻūlili e ʻaki ala i ka niho ke kuʻukuʻu ala i ke kaula. ʻOiai lākou e hele ana, hui ihola lākou me kekahi ʻōlohe nona ka inoa ʻo Koholālele e mahi ʻai ana i kaʻe alanui.

“Malihini?” wahi a Koholālele i ʻōlelo ai.

“He kamaʻāina nō, ʻo kou hele mau ʻole i ke kuamoʻo kou mea i kamaʻāina ʻole ai iā mākou,” i pane hoʻākamai ai ʻo Kamiki. 

“He keu nō ʻoe o ke keiki pālau peʻepeʻe kūpala! He kanaloa nō au i kēia ʻāina mai kahi kihi a kahi kihi o kuʻu mau mākua i ke ala kuʻukuʻu ʻaki i ka niho, ke kai piʻi i ka pali lele a ke koaʻe, lele nō kānaka, pokopoko nā ʻau” i pane aʻe ai ʻo Koholālele.

“Ua ʻike nō ʻoe iā Koholālele?” i nīnau hoʻokolohe ai ʻo Kamiki.

“A he aha nō hoʻi kāu mea o ka ʻimi ʻana i ua Koholālele nei?” i pane ai ʻo Koholālele.

“Ua ʻike nō ʻoe iā Koholālele?” i nīnau hoʻokolohe ai ʻo Kamiki.

“A he aha nō hoʻi kāu mea o ka ʻimi ʻana i ua Koholālele nei?” i pane ai ʻo Koholālele.

“He ʻai, he iʻa a me ona ʻawa e inu ai, a he wahi e moe ai,” i pane ai ʻo Kamiki.

​​

ʻO ke kāhūhū ihola nō ia o Koholālele i ko Kamiki manaʻo ʻana aku iā ia he ʻāʻīpuʻupuʻu haʻahaʻa mālama ʻai a iʻa na Kamiki mā. Pane akula ʻo ia nei me ka piʻi o kona kai, “He keu nō ʻoe o ke keiki iwi liʻiliʻi a ka hoʻokano nui wale! E hele pēlā o pau kou mau iwi i ka haʻihaʻi a pokopoko a kiola ʻia akula i ka pali kahakai na ka manō!”

No ka uluhua o Koholālele, pane ʻo Kamiki me ka henehene o kāna ʻaka, “He keu kā hoʻi ʻoe o ke kanaka huhū!”

“He huhū i kou hana ʻino ʻana mai i loko wale nō kā hoʻi o koʻu maikaʻi a ʻoluʻolu, a ʻo ia koʻu mea i huhū ihola! He ʻai nō ka ʻelemakule i ka mole, he nuha koke nō a pehu ihola ka lehelehe ʻeuʻeu o ka ʻelemakule nona ka lauoho hina a ʻumiʻumi kāpulu,” i pane aʻe ai ʻo Koholālele.

I lawa nō a puka kāna ʻōlelo, ʻo kona hao akula nō ia i ka wala i kāna lāʻau kani i kona hoʻokolohe ʻia e Kamiki. ʻAlo nō hoʻi ʻo Kamiki a hala akula ka lāʻau a Koholālele i manaʻo loa ai, e pā pono ʻo Kamiki a haʻihaʻi kona mau iwi. ʻO ka hewa nō naʻe o ua ʻo Koholālele nei kona kuhihewa i ke āiwaiwa a hiapaʻiʻole o ko Kamiki ʻike no ke kahua mokomoko.  Ua ʻōlelo ʻia, he ʻūkiu ʻo Kamiki, he ʻahi kananā hoʻi e pōʻele ai nā maka o ka mōhā auhā a kukule, ʻo ia hoʻi ke kanaka mākaukau loa ma kona ʻoihana.

I ka wā i hala ai kāna lāʻau, ʻo kona hāʻule ʻana ihola nō ia, ʻoiai, ʻo kona noʻonoʻo mua ʻole iho nona iho a mālama i nā lula pololei o ka ʻoihana mokomoko kona mea i hōʻike ahuwale ai i kāna kiʻina iā Kamiki; a ʻo ia hoʻi kai hāʻawi aku iā Kamiki i ka ʻike a me ka mākaukau kūliʻu e “pōʻele” ai ko ia nei mau maka.

No kona ʻike maopopo i ka hala o kāna lāʻau, lele hou ʻo ia e hāwele lua iā Kamiki. Iā ia i lele aʻe ai e hopu, ʻo ka lele aʻela nō ia o Kamiki ma luna o Koholālele me ka ʻike pū o ko Koholālele maka iā Kamiki; a ʻo ia ko Koholālele wā i huli aʻe ai e hopu iā Kamiki me ka manaʻo, e paʻa ʻiʻo nō iā ia a haʻihaʻi a pokopoko. Ua kuhihewa nō kā hoʻi ʻo ia nei, no ka mea, i ia wā nō i loaʻa ai i ka puʻupuʻu peku poʻokela a Kamiki ma kona ʻauwae, a ʻo ia kona mea i palahē ai a walawala ana ʻo Koholālele i lalo a make loa.

Kū ihola ʻo Kamiki mā a mākaʻikaʻi i ka pono o ua ʻōlohe nei ʻakahi a hāʻule; a no ka make ʻana o ua ʻōlohe nei, hāpai ʻia akula kona kino a kona hale, kanu ʻia ihola a nalo, a hoʻomau akula kā lākou nei hele. ʻOiai e hele ana, hōʻea maila ʻo Kewiki, Kaholoholo, Kealakaha, a me Kaʻalāikiapōlena, he mau ʻōlohe o Hāmākua i pana ʻia ai nā inoa o ia mau ʻāina o Hāmākua a hiki mai nō i kēia lā e neʻe aku nei. He mau keiki kāne a ʻōlohe āiwaiwa lākou i kaulana ma ko lākou mau ʻokana o Hāmākua.

“I hele mai nei nō hoʻi mākou e ʻike no nā kānaka malihini i pepehi ʻia ai ʻo Koholālele a make, no ka mea, e kāhāhā nui ana mākou i ka lono, ʻoiai, ʻo Koholālele ka ʻōlohe nui o ka ʻike a me ka ikaika o Koholālele nei a puni!” i kāhea aku ai ʻo Kewiki, Kaholoholo, Kealakaha, a me Kaʻalāikiapōlena. No ko lākou nei manaʻo nui ʻana i ko lākou ikaika ponoʻī iho nō, ʻo ka lele like akula nō ia o lākou e hopu iā Kamiki me ka hoʻoponopono ʻole i nā lula o ka mokomoko; a ʻo ia ko lākou mea i loaʻa ai i ka hopena māinoino hoʻokahi o Koholālele. Ua ʻike nō hoʻi lākou, he kalaʻihi kalaloa ʻo Kamiki e pau ai nā lima i ka ʻekeʻeke, a me ke kukū o ua mau lawaiʻa puhi nei o nā pali kuʻi haka lewa, ke kuʻukuʻu ala i ke kaula, ke ʻaki ala i ka niho o ke koaʻe.

Iā Kewiki lāua ʻo Kaholoholo i lele ai, ua kuʻi ʻia ihola e nā puʻupuʻu wīkani haokila a Kamiki a make loa; a ʻo Kealakaha lāua ʻo Kaʻalāikiapōlena, ua kūpeʻe ʻia ihola e Makaʻiole lāua ʻo Keahialaka; a ʻo Hilo Hanakahi hoʻi, ua huli hoʻi akula ʻo ia no Hilo, kahi o kona haku ʻo Piʻihonuaakalani.

Kūpeʻe ʻia ihola ua mau ʻōlohe nei a paʻa loa, me ko lākou nei ʻoi noke i ka wehe, ʻaʻohe wahi mea a makili aʻe. Ua ʻōwili ʻia a ʻopeʻope a poepoe, me ka waiho ʻoni ʻole, a ʻo ia ka wā a Kamiki i pane aʻe ai i nā ʻōlohe, “Make lā, make a uli! ʻAʻohe i ʻeha ka hoa paio o ka lā loa, he make maʻū wale! Kainō ka hele o nā kino a nunui, he oki haʻalele loa naʻe. ʻO ka inoa kai hele a kaulana, ʻo ka ʻike a me ka ikaika naʻe he liʻiliʻi loa. Paʻa ʻoukou i ka ʻalihi a ka ʻōpae a me ka hinana, paʻa iā “Kuʻiaholo,” iā “Pelupeluaʻopeʻope,” iā “ʻŌwiliapōkaʻa,” a iā “Hauhoaahīkiʻi.”

Waiho akula ʻo Kamiki iā Kealakaha lāua ʻo Kaʻalāikiapōlena ma waena o nā kino make o Kewiki lāua ʻo Kaholoholo, he luaahi a he moepuʻu no Koholālele, he mau hōʻike no nā ʻōlohe i koe o Hāmākua Kihi Loa, a ʻo ia kēia poʻe ka mea i ʻōlelo ʻia ai, “He Hāmākua Kihi Loa,” no ka huki kū a me ka ʻike ʻole iho a hoʻokahi hoʻi ke kuʻu ʻana i ka ʻupena kuʻu a ka lawaiʻa manu i ka noe o Pōkahi.

Ma mua naʻe o ko Kamiki mā haʻalele ʻana, ʻōlelo akula ʻo Kamiki i nā ʻōlohe ʻelua penei, “I uku no ko ʻoukou hoʻokiʻekiʻe a pupuāhulu, e moe ʻoukou i ʻaneʻi; a i hele mai ka huakaʻi a i nīnau mai ʻeā, e haʻi pololei aku ʻolua na mākou nō i pāʻani ka haka lewa i ke ala ʻaki i ka niho, a e pau pū ai ʻo Puhipuhiapākā, Koholāleleau, Kaʻoheikiamoemoe, Paʻauailo, Maunakuiahoʻāno, Mānienie, Kano, Kōʻapapaʻa, Kahoʻālalāʻau, ʻIliala, a me Honokekaʻaalaikapalialelewale. Pale ke kua, pale ke Koʻolau, pale Waipiʻo, pale Waimanu, pale nā pali hulaʻana.”

Haʻalele ʻia ihola ua mau ʻōlohe nei i ke ala loa, a ʻā akula ua mau kāʻeʻaʻeʻa nei e hui me kēlā me kēia mea i ʻōlelo ʻia ai ʻo “Hāmākua i ke ala ʻūlili, ke nihi ala i nā kaula pali nihinihi a ke koaʻe.”

bottom of page