top of page

Kona

Nā Hau o Māʻihi
IMG_3920.jpg
Māʻihi Waihona Leo 1

I ka wā i pau ai ko Kamiki lāua ʻo Makaʻiole mākaʻikaʻi ʻana i nā Kailua a me nā ʻōlohe o laila ma ka hoʻokō i ke kauoha nui a ko lāua kupuna wahine ʻo Kauluhenuihihikoloiuka, hoʻomau akula kā lāua hele a hōʻea aku i Kahōʻea, Kona. Pau nō ka hana i Kahōʻea, haʻalele lāua iā laila a hōʻea i Hōnalo mā, kahi i hoʻokipa ʻia ai e nā mākua o Kāināliukūkohulani, ka uʻi poʻokela o ia ʻāpana: kālua ʻia ka puaʻa a me nā ʻīlio nahu maka ʻihi peke hānaiahuhu, nā iʻa lāwalu ʻono, a me nā luhiehu ʻē aʻe e paheʻe ai ka puʻu ke moni iho, a kiʻi ʻo Keahiolo, ke kahuna, i ka ʻawa i uka o Keauhou no ka poʻe a pau keu hoʻi ke aloaliʻi o Hōnalo. Ma ka hoʻokipa malihini o ka wā ma mua, he mea nui ka lako o ka ʻai a me ka ʻawa e nanea ai ka poʻe a pau.

Māʻihi Waihona Leo 2

Iā Keahiolo i hoʻi ai, a loaʻa ka ʻawa iā Kamiki, ʻo kona hao akula nō ia i ka mama i ka ʻawa a piha nā ʻolo. He wai ʻauʻau nō ko Kamiki mama ʻana aku i ka ʻawa na ka poʻe a piha nā ʻolo. I ka wā i mākaukau ai, ua ʻuī lomi lima ʻia akula ka wai a kū i nā ʻapu. A mākaukau nā ʻapu, hao ʻo Kamiki i ka inu; ʻo ka ʻiʻo nō naʻe o ua ʻawa nei, ʻo ia ke oka o ka ʻawa i mama ʻia. Pau ko Kamiki inu ʻawa ʻana, ʻai ʻia ka puaʻa a me nā mea ʻē aʻe a pau i hoʻomākaukau ʻia. I ka wā i ʻona ai, ua hāʻule ihola ka poʻe a hiamoe ma ka hālau auolo nui o Hōnalo, he hālau kālai waʻa hoʻi.

I ka poʻe e hiʻolani ana i ka hālau auolo o Hōnalo, ua hoʻōho ʻia e ko waho ka hōʻea ʻana o nā kūkini a nā aliʻi o Keauhou, ʻo Kuhia me ʻOulu ko lāua mau inoa, no ka hopu pio ʻana iā Kamiki lāua ʻo Makaʻiole. Iā Kamiki mā i lohe aku ai, e ʻeleu ana ko loko poʻe e puka i waho. No ko Kamiki mā minamina ʻana naʻe i ka hoʻokipa maikaʻi ʻia e ko Hōnalo mā poʻe, pāpā ʻo Kamiki mā, ʻaʻole e puka kekahi i waho, na lāua nō ka pilikia e hoʻoponopono aku. I ka wā o Kamiki lāua ʻo Makaʻiole i hui ai me Kuhia lāua ʻo ʻOulu, hoʻoholo ʻia akula ka hoʻopāpā, ʻo ia ka mea e pau ai ka manaʻo hopu pio; no laila, ʻo ka hoʻopāpā akula nō ia o Kamiki mā me lāua. 

Māʻihi Waihona Leo 3
Māʻihi Waihona Leo 4

I ka hahana o ka hoʻopāpā, he hoʻolele pōhaku ka leʻaleʻa. Hoʻolele mua ʻia ka pōhaku a ʻOulu me ka manaʻo ikaika, e pā nō ʻo Kamiki, ua hoka naʻe i ka hala ʻana iā Kamiki. I ka hoʻāʻo ʻana a ʻelua, hoʻolele hou ʻia ka pōhaku a ʻOulu me ka manaʻo, e pā ʻiʻo nō ʻo Kamiki; eia nō naʻe, lele aʻela ʻo Kamiki i ka paia me he manu ala, pūʻiwa ana ʻo ʻOulu lāua ʻo Kuhia, a ʻōpā ʻia ihola nā kūkini ʻelua a paʻa, a make i ka hilahila. No ko lāua hāʻule ʻana ihola iā Kamiki mā, ua ʻōlelo ʻia, he make hanohano ʻana ia, ʻoiai, he make ma ka hoʻāʻo i ko lāua ʻike ma ko lāua ʻoihana i aʻo ʻia ai, ʻaʻole he make hōhē, i ka hoʻāʻo mua ʻole i ka ʻike. No ka hanohano o ka hoʻāʻo ʻana, noi ʻo Kamiki iā Hōnalo mā, ʻaʻole e waha ʻā ʻia aku nā kūkini.

I ka wā i pau ai kā Kamiki mā mau ʻōlelo, hīpuʻu ʻia akula nā kūkini a paʻa i ke kaula, a hūnā ʻia no ka make ma ke ana ʻo Keanawai, aia i uka o Hōnalo i loko o ke ʻamaʻumaʻu, ka uluʻōhiʻa, a me ka uluhe; ʻo Keanawai nō ko lāua wahi noho mau i hopena māinoino o ka hāʻule pio ʻana iā Kamiki mā. No ka hānai like ʻia o Kamiki lāua ʻo Makaʻiole, no kahi ka pilikia, na kahi ka hoʻoponopono ʻana. ʻO nā mea a pau e kupu aʻe ana i waena o lāua, na lāua nō i hoʻoponopono ma ke aloha i kekahi, ʻo ia hoʻi, ma ka mea a Kamiki e hana ai, ua pono nō ia hana iā Makaʻiole; a ma kā Makaʻiole e noi ai iā Kamiki, he hoʻokō ʻia aku me ka ʻauʻa ʻole; pēlā ihola lāua mai ka hānau ʻana a hiki i ka nui ʻana, he hana kōkoʻolua maoli nō.

Māʻihi Waihona Leo 5

No ke eo ʻana o ka lanakila iā Kamiki mā, mālama ʻo Hōnalo, ke aliʻi o ia ʻāpana–ʻo ka makua kāne hoʻi o ke kamāliʻi wahine ʻo Kāināliu–he ʻaha pāpāiaʻawa  no Kamiki mā. He ʻaha pāpāiaʻawa kēia i hoʻohanohano ʻia ai ʻo Kamiki mā, no laila, he nui ka ʻawa i hoʻomākaukau ʻia: he mau walu ka nui o ka ʻawa i pau i ka hoʻokahi mama ʻana a Kamiki, a piha he 10 haona, a he 10 ʻolo; ʻo ka hoʻopāhaʻohaʻo ʻia ihola nō ia o Hōnalo e kēia mama akua ʻana o Kamiki.

Māʻihi Waihona Leo 6
IMG_3860.jpg
Māʻihi Waihona Leo 7

No ka hao ʻana o ka poʻe i ka inu i ka ʻawa, ua hāʻule ka nui poʻe i ka ʻona i ka ʻawa koe ʻo Kamiki me Makaʻiole no ko lāua akua ʻana. He pō hoʻopāpā ʻūniki nō ua pō nei e ʻaha pāpāiaʻawa nei ka poʻe no ka pā aʻo lua, kākā lāʻau, a nou pōhaku, na Lehuʻula, ke kumu aʻo haʻihaʻi, lāua ʻo Puʻuohau, ke kahuna, o ia ʻāpana. Ua kono ʻia akula ka poʻe ʻike a akamai i nā hana leʻaleʻa kahiko; ma ke kono ʻana, hoʻokaʻawale ʻia ua poʻe akamai leʻaleʻa nei a me ka poʻe ʻohana pili i hōʻea aʻela i ia pō. ʻO ka poʻe haumāna i ʻailolo ʻia ka ʻike aʻo lua, haʻihaʻi, a kākā lāʻau, ʻo Kāināliu, ʻo Kahakuwai, a me Kawainui ko lākou mau inoa. He wā kūikawā kēia ʻailolo ʻana keu hoʻi ka wā huʻelepo no ka ʻūniki ʻana a ʻailolo, no ka mea, ʻo ia ka manawa ʻeʻehia a kapu loa. Ma waho o ka poʻe akamai leʻaleʻa a me ka poʻe ʻohana pili, kono pū ʻia na Lehuʻula nā ʻōlohe lua a haʻihaʻi ʻo Honuaʻino lāua ʻo Kanāueue, he mau aliʻi o Kona, a me nā keiki hanohano o ia pō, i kaulana i ka ʻike a me ka ikaika, ʻo Kanāhāhā lāua ʻo Kaʻalapūʻali, nā ʻālapa i kapa ʻia ʻo “Nā Hau o Māʻihi,” ʻaʻohe mea nāna e hoʻopūhili i ko lāua ikaika. He mau keiki lāua na nā aliʻi o ia ʻāpana ʻo Māʻihiʻalakapuolono, ka makuahine i kapu ai ʻo “Nā Hau o Māʻihi,” a ʻo Lonoaipu ka makua kāne. ʻO waena o ke kuahiwi ʻo Hualālai lāua ʻo Maunaloa–ma lalo o Hainoa lāua ʻo Puʻulaʻalāʻau e nānā akula i nā “Hale a ʻUmi” a me ke “Ahu a ʻUmi”–ko lāua wahi noho mau i holo i ke mele ʻia:

Māʻihi Waihona Leo 8

A ʻo Kona kuʻu home kulāiwi, kulāiwi

Hoʻoipo ʻia e nā hau anu o Māʻihi

Māhiehie i ka ʻili o ke kai, o ke kai

ʻO ka pohu laʻi mālie a ʻEhu

Hui:

Nani wale ʻo Hualālai i ka ʻiuʻiu, i ka ʻiuʻiu

Kū kilakila i ka hono o nā Kona

ʻAʻohe nō a he mea like me Kailua, me Kailua

Hoʻoipo ʻia e ke kai māʻokiʻoki, ua hiki nō

nupepa image of mele

No ko Kaʻalapūʻali lāua ʻo Kanāhāhā noho kaʻawale loa ʻana i uka, pēlā lāua i pepehi ai i nā kānaka he nui wale me ka ʻike a lohe ʻole ʻia, a pēlā pū ko lāua ʻano a kūlana. Aia pū ma kahi kaʻawale loa ko lāua kupuna wahine ʻo Kalālākaukoloikekualono; a iā ia e makemake ai iā lāua, i “Nā Hau o Māʻihi,” e nānā i nā leʻaleʻa o kai, kāhea ʻo ia penei:

Māʻihi Waihona Leo 9
Māʻihi Waihona Leo 10

E ala e nā Hau o Māʻihi

E ala e nā ʻālapa o ka ʻEkua

E ala e ka Nāulu

E ala e ka hē Kuawa

E iho e ke Kūhonua

E iho e ke Mālua

E iho e ke Kēwai

E iho e ke Kēhau

E iho e aʻu kama i ka hei

E aʻu kama i ke kualono

E aʻu kama i ke kuahiwi

Kuamauna lā

I holohia e ka hau

Anuanu, koʻekoʻe koʻoū

Paʻi wale lā, puni

I ka hoʻomaka ʻana o ka pō leʻaleʻa, ua lawelawe ʻia nā hana ʻailolo maʻamau o ke au kahiko: ua moʻa ka ihu o ka puaʻa a me ka iʻa ʻula a ua mākaukau pū ka ʻawa i kiʻi ʻia na Puʻuohau, ke kahuna. I ka wā i pau ai, hoʻomaka nā leʻaleʻa hoʻoikaika kino, ʻo ia hoʻi ka wā e wae ʻia ai nā haumāna puka pono a ʻike ʻia e ke kumu ka loaʻa o ka ʻike ma nā mea i aʻo ʻia e lilo ai he makamaka kaua, ʻālapa, a koa kaulana paʻa ʻāina. I nā hana leʻaleʻa hoʻomaka e holo ana, e nanea ana ʻo Kamiki lāua ʻo Makaʻiole me Kāināliu. He ʻekolu poʻe mai loko mai o ka poʻe i puka: ʻo Kahakuwai, ʻo Waiʻio, ke keiki a Kalukalu lāua ʻo Nāwāwā, a me Keʻekeʻe, ke keiki a Honuaʻino lāua ʻo Kanāueue, ke kaikunāne o Kamokulehua, a ʻo lākou ka poʻe i pana ʻia ai nā ʻāina e like me Kahakuwai i uka o Kāināliu; a me Waiʻio, he mau pūnāwai i uka o Kalukalu e waiho mai nei a hiki i kēia lā.

Māʻihi Waihona Leo 11
Kaholae.jpeg

I mea e hōʻike ʻia ai ko lākou nei mākaukau i ka hoʻopāpā, ua kū pākahi mai ʻo Kahakuwai, Waiʻio, a me Keʻekeʻe, e hoʻopāpā me Kamiki lāua ʻo Makaʻiole, me ka manaʻo, e pā nō lāua i ke kuhihewa ʻia o ka pāpaʻu o ko lāua ʻike. E like nō me ke kū pākahi ʻana mai o kēlā me kēia ʻōlohe, pēlā pū ka hāʻule ʻana i ka ikaika o Kamiki a me Makaʻiole. Kū mua ʻo Kahakuwai, ʻo ia ka ʻōlohe mua e hoʻāʻo i kona ʻike me ka manaʻo, e pā nō ʻo Kamiki mā iā ia, ua hālāwai nō naʻe ʻo ia me ka hoka e like me nā kūkini ʻo ʻOulu a me Kuhia. No ka hāʻule pio ʻana o Kahakuwai, kū ʻo Waiʻio e hoʻāʻo i kona ʻike, hālāwai pū akula naʻe ʻo ia me ka hoka e like me Kahakuwai. No ka hāʻule pahū ʻana ona, kū ʻo Keʻekeʻe a hoʻopāpā, a ʻo ia pū ma ka hālāwai me ka hopena hoka o nā mea mua ʻelua.

Māʻihi Waihona Leo 12

No ka hāʻule pahū ʻana o nā ʻōlohe ʻakahi nō a ʻailolo ʻia, uluhua aʻela ʻo Lehuʻula; no laila, hoʻolale ʻia akula ʻo Kanāhāhā lāua ʻo Kaʻalapūʻali e kū mai a hōʻike i ko lāua mea i kaulana ai, a ua ʻoiaʻiʻo nō ka ʻōlelo ʻana ʻo, “ʻO nā ʻālapa maka hiaʻā moe ʻole o nā kalo uē hone o Māʻihi.” Lele mua ʻo Kanāhāhā ma ka hopu ʻana; i ia hopu ʻana nō, ua hala ʻo Kamiki no ka paheʻe a loaʻa ko lāua mau manamana lima iā Kamiki. I ka wā i loaʻa ai, ʻo ka hāwele lua ʻia ihola nō ia i ka ʻai ʻo “Piliakuapaʻa.” No ka paʻa ona ma ka hopu ʻana, ua lilo ʻo ia he mea pāʻani na Kamiki lāua ʻo Makaʻiole i ka nānā ʻana aku. No kēia loaʻa ʻana iā lāua, ua hū aʻe ka lena, no ka mea, ʻaʻole loa ʻo ia i manaʻo, e hāwele lua ʻia ana i ka walewale o kona mau manamana lima; a ʻo ia hemahema ka mea ona i paʻa ai iā Kamiki, a ʻo ke anaina pū hoʻi i ke kāhāhā pū o ka naʻau. 

Māʻihi Waihona Leo 13
Māʻihi Waihona Leo 14

No ka hāʻule ʻana o Kanāhāhā, lele ʻo Kaʻalapūʻali ma ka hopu iā Kamiki; ua hālāwai nō naʻe me ka hoka iā Kamiki i lele aʻe ai a kū i ka puka o ka hale. No ka paʻa ʻole ona e like me Kanāhāhā, ua uluhua aʻela ʻo Kaʻalapūʻali; ma ia wā naʻe i ʻike ai ʻo Kamiki he ʻōlohe ikaika lua ʻole ʻo Kaʻalapūʻali, no ka mea, inā no kona akamai, makaʻala, ʻeleu, a aho loa, inā nō paha ua ʻōpā ʻia e Kaʻalapūʻali. Hoʻāʻo hou ʻo Kaʻalapūʻali ma ka hopu iā Kamiki, eia nō naʻe, no ka pōkole o kāna kiʻina i hāwele ʻia ai e Kamiki; i ia wā pū nō i lauahi ai ka wela o nā ʻōlohe o ka hālau a lele ma ke kauoha a Lehuʻula me Puʻuohau e hopu aku a kūpeʻe iā Kamiki, no ka hāʻule pahū ʻana o “Nā Hau o Māʻihi” iā Kamiki. 

Māʻihi Waihona Leo 15

ʻO Lehuʻula ka mua i ka holokikī e kūpeʻe iā Kamiki; a iā ia i holo ai, moe hikiwawe ʻo Kamiki a walawala pahū ana ʻo Lehuʻula ma ka puka, a pau i ka hāwele lua ʻia e Makaʻiole. No ka paʻa o Lehuʻula, nou ʻo Puʻuohau i ka ʻeho iā Kamiki; a hala ka ʻeho pōhaku iā Kamiki, ʻo ke kauoha akula nō ia o Puʻuohau i nā ʻōlohe o ka hale e lawalawa kuʻi iā Kamiki lāua ʻo Makaʻiole. Lele aʻela nā pīkoi me ka manaʻo, e paʻa nō ʻo Kamiki lāua ʻo Makaʻiole, ua hālāwai hou nō naʻe me ka hoka i ka lilo ʻana o nā pīkoi he mea ʻole iā lāua, he mea pāʻani wale ʻia nō na Kamiki lāua ʻo Makaʻiole.

Māʻihi Waihona Leo 16

ʻI ka hopena, hoʻākoakoa ʻia ka poʻe a pau i kahi hoʻokahi i pau i ka hāwele lua ʻia e Kamiki lāua ʻo Makaʻiole, a pane akula ʻo Kamiki ma ka ʻōlelo ʻana penei, “Inā he ʻike kō akua ʻeā, inā ʻaʻole ʻoe e paʻa i ka hāwele ʻia.” Aloha aku ʻo Kamiki lāua ʻo Makaʻiole iā Kāināliu i kona ʻoluʻolu waipahē, waiho ʻia akula ka poʻe i pau i ka hāwele lua ʻia, hoʻouna ʻia ʻo Keahiolo iā Kapukalua i ʻApoʻula e noho ai, a hoʻomau akula kā lāua hele.

bottom of page